سالک مجذوب و مجذوب سالک

اگر سلوک را طیّ مراحل و پرداختن به دقایق شریعت و طریقت بدانیم، جذبه را می‏بایست تجلّی حقیقت در باطن سالک دانست. همچنانکه سلوک به معنای رفتن به سوی خداست و جذبه یعنی نزدیک شدن بنده به حق، به مقتضای عنایت فاعل (حق)، و قابلیت طالب (سالک)، و بدون کوشش و زحمتی از سوی بنده.

حال سوال این است که کدام یک برای سالک بهتر است؟ و یا به بیان دیگر آیا بنده باید به ‏دنبال سلوک باشد و یا جذبه؟

پاسخ دقیقاً بستگی به ساختمان وجودی سالک دارد و هیچ نسخۀ واحدی وجود ندارد که برای همۀ سالکان راه خدا، به‏ طور یکسان مفید باشد. به تعبیر قرآن“کل یعمل علی شاکله” (همۀ افراد بر اساس شکل ظاهری و باطنیشان عمل می‏کنند). باری در مورد بعضی، سلوک عامل جذبه و در مورد بعضی دیگر، جذبه عامل سلوک آنهاست.

گاه انسان سلوک می‏ورزد که به رؤیت جلوه‏ هایی از روی دوست نایل گردد، و گاهی هم ابتدا از جانب خداوند برایش جذبه ‏ای فراهم می‏شود و سپس شخص در پی بازیابی آن نشئه به سلوک روی آورده و طیِّ‏ طریق می‏کند و گاه نیز بنا به تکلیف، در سلوکی که می‏ورزد به دستگیری و هدایت مبتدیان نیز همّت می‏گمارد. درعرفان، انسان نوع اول را سالک مجذوب و دومی را مجذوب سالک می‏نامند.

سالک، گاه طیِّ سالهای طولانی که در خدمت مشایخ اهل و صاحب‏نظر، قرار می‏گیرد، رفته‏ رفته به ظرایف و دقایق راه آشنا می‏شود و می‏آموزد که:

سلوک دو صورت دارد: سلبی و ایجابی.

صورت سلبی سلوک، پالایش نفس از تعیّنات فراوانی از جمله شخصیتی، اجتماعی، اقتصادی، علمی، مذهبی…. می‌باشد و صورت ایجابی آن فضائلی است که سالک می‏بایست خود را به انجام آنها وادار کند.

آنچنانکه بزرگان گفته‏ اند: سالک باید در هر روز یک چیزی یاد بگیرد و متقابلاً یک چیز را هم، فراموش کند.

این جنبه نفی و اثبات سلوک که نزد عرفا از اهمیت بالایی برخوردار است، به عنوان بزرگترین آموزش توحیدی و به صورتی نمادین، در شعار “لا اله الاّالله” تجلّی کرده و کاملاً آشکار است که این شعار از دوقسمت “لا اله” و بعد “الاّالله” تشکیل گردیده و ناظر بر این معناست که قبل از اثبات “الله”، نفی “اله” لازم است و یار در دل سالک حضور نمی‏یابد مگر آنکه قبلاً اغیار رانده شوند و اصلاً حضور یار، خود نشانه‏ ای از آنست که دیوان و بیگانگان بیرون شده‏ اند. فن راندن دیوان را مشایخ در مقام هدایت و ارشاد به رهروان می‏آموزند بنابراین گاه سالک همۀ عمر خود را صرف “لا اله” می‏کند که تا دمی به مقام “الاّالله” نائل گردد، که آن خود، شروع دیگری از سیر است ولی در بین راه، چون خداوند بغیر از آنکه در حق بنده، عادل است و با محبت، نسبت به او احسان هم دارد، در مسیر سلوک به احوال سالکان بی‏ عنایت نبوده و صرف‏نظر از میزان تلاش و طلب آنان، قاعدۀ لطف خود را وسیله دستگیری و هدایت آنها قرار می‏دهد و این لطف هیچ نیست مگر جذبات حق که باعث دلگرمی سالک و مهیّاتر شدن وی برای ادامۀ مسیر الی الله می‏گردد.

این جذبات، نه نتیجۀ طلب سالک، بلکه برخورداری از احسان خداوند در حق اوست. در این باب، عزیزالدّین نَسَفی، در کتاب خود به‏ نام “انسان کامل”، آموزه‏ هائی بس مفید دارد.

او می‏گوید که سالک در سلوک خود نباید خدا را طلب کند و یا طهارت و اخلاق را و همچنین علم ومعرفت و یا کشف اسرار و انوار را نیز نمی‏بایست طلب کند، چرا که اینها طلب کردنی نیستند، بلکه هریک از آنها در مرتبه ‏ای از مراتب انسانی، خودشان ظهور می‏کنند و سالک چون بدان مرتبه رسید، امکان ندارد چیزی که مربوط به آن مرتبه باشد، خودبخود و قهراً ظاهر نشود. بنابراین در حالاتی از مراحل سلوک، سالک با جذباتی آشنا شده و آنچه را که باید ببیند، می‏بیند، که رفتن را به‏ سوی او جز دیدن، راهی نیست.

عمریست در این بادیه گشتیم و ندیدیم             جـز صـورت معشــوق نشـان رخ دیگـر

قل هذا سبیلی ادعو الی الله علی بصیرت انا و من اتبعنی (این‏ است راه من و کسانی که از من تبعیّت می‏کنند) “دعوت به‏ سوی خداوند از طریق دیدن”.

این دیدن وآن جذبات همان است که امام علی، آن را نهایت آرزوی عارفان می‏داند، (یا غایت الآمال العارفین) و امام حسین نیز آن را مقام اهل قرب دانسته و از خداوند می‏خواهد که بدان مقام واصل گردد (الهی حققنی به حقایق اهل قرب و اسلک بی مسلک اهل الجذب).

حال این جذبه، مظاهر و مصادیقی دارد که سالک به اقتضای درک و ابزار فهم خود، آنها را دریافته و سپس، تأثیرات آن دریافت را در احوال و رفتار و گفتار خود منعکس می‏کند.

موسیقی و شعر که در حالت مجذوبی، دو گونه تجلّی و ترجمه از وحی‏ اند، در حالت سلوکی، دو گونه تلاش، برای رسیدن و یا رساندن به حساب می‏آیند. شعر همچون موسیقی، به دو صورت خلقی (ساختاری) و کشفی (واردی) پدید می‏آید. در اوّلی شاعر همچون معماری است که ساختمانی را از روی نقشۀ قبلی و مرحله به مرحله پایه‏ ریزی کرده و طبقه به طبقه می‏سازد و در عین حال گاهی هم قسمتهایی از آن‏را برای بهتر شدن و از سر ضرورت خراب کرده و مجدداً می‏سازد. شاعر نیز ابتدا، قصد و نیّتی را در خود مهیّا می‏سازد و با الفاظ و کلمات و صنایع ادبی، جامۀ مناسبی را برای اندیشۀ خود فراهم می‏آورد و در واقع اندیشه را منظوم می‏سازد. در حالت دوم، یعنی حالت کشفی، شاعر با یک حس زیبا و بدون هیچ پیش ‏زمینه و اندیشۀ مدوّن پیشینی، به رصد خانۀ معنا، راه می‏یابد و در آنجا، به مکاشفه ‏ای هدایت می‏گردد که می‏تواند کلمات را که همچون پیمانه‏ های خالی در اختیار او هستند، از می معنا پرکند. در این موقعیت، فعل شاعر تنها کشف و رصد تجلیّاتی است که از باطن عالم به‏ سوی او سرازیر هستند. در این حالت شعر شاعر، گذشته از آنکه احتمالاً دارای اعوجاجی است ادبی، (که این ضعف می‏تواند خود نشانۀ قدرت باطنی وی باشد) قدری هم از واقعیت‏های موجود او فاصله گرفته و به ‏ظاهر، کمی هم بوی سحر و غیر واقع به‏ خود می‏گیرد. در واقع شعر هم اگر شعر است، همین است و بقیه نظم‏ اند، و نه شعر.

حال با این مقدّمات، اگر سالکی که از دانش شعری برخوردار باشد و سالیان طولانی نیز در محضر بزرگان طریقت و برخورداران حقیقت و ارباب عمل و معرفت، طلبگی کرده باشد، قطعاً بجا است که اشعارش، بیش از آنکه جنبۀ خلقی داشته باشند، از حال و هوای کشف و جذبه برخوردار باشد و به‏ قول حافظ، خرم آن کز نازنینان بخت برخوردار داشت، و اشعارش نه صنعتی است منظوم، بلکه سوغاتی است ممدوح از دیار معنا.

صحبت زاهـد همه رنج و عـذاب                 ذوق مناجات فقیران خوش است