سیری در دریای بیکران موسیقی ایرانی

از هردوت نقل است که در دوران امپراتوری هخامنشی که به «امپراطوری پارسی » نیز معروف است، موسیقی نقش مهمی بخصوص در محاکم دادگاهی داشته است. او می گوید که وجود موسیقی برای مراسم مذهبی پرستش خداوند، بسیار ضروری بوده است.

اصطلاح «خنیای باستانی ایرانی » یک اصطلاح مربوط به عصر پس از هخامنشیان می باشد. فارسی ،زبان مورد استفاده در دادگاه ها بهمراه زبان پهلوی، زبان رسمی دوران امپراطوری ساسانی ( ۶۴۲- ۲۲۴ میلادی) بوده و در برگیرنده اکثریت همان کلمات و همان گرامر زبان پهلوی بود ه است و کلمه مورد استفاده برای موسیقی در دوران ساسانی در واقع کلمه ‘خنیا می باشد.

اگر چه اصلیت مدل موسیقی ایرانی هنوز نامشخص است ولی تحقیقات کارشناسان باعث آشکار شدن جوانب جدیدی از آن شده است. باربد که یکی از موسیقی دانان دادگاه امپراتوری ساسانی بود، اولین سیستم موزیکال خاور میانه که با نام سلطنتی خسروانی شناخته میشود را ابداع نموده و آن را به شاه خسرو (خسروان)تقدیم نمود.

همچنین بسیاری از نام های فعلی مدهای موسیقی، در موسیقی سنتی ایران نیز وجود داشته اند،  دستگاهها از زمان های باستان زبان به زبان به امروز رسیده اند، اگرچه بسیاری از مدها و ملودیها احتمالا بدلیل تهاجمات اقوامی که موسیقی را مسئله ای غیر اخلاقی میدانستند، از بین رفته اند. موسیقی سنتی ایرانی نوعی بدیهه گویی بوده و اساس آن یک سری از مدلها قیاسی است وبا داشتن یک فهرست بابیش از دویست سری  « ردیف » به ملودی های کوچکتر با نام «گوشه » تقسیم می شود که خود این گوشه ها نیز به دوازده دستگاه تقسیم میشوند. هر «گوشه » و دستگاه نام انفرادی مخصوص بخود را دارد. یک نمایش مرسوم از «پیش درآمد » (مقدمه اولیه)، «درآمد » (مقدمه) ، «تصنیف » (آهنگ) ، «چهار مضراب » (وزن دار) تعداد انتخابی «گوشه » (حرکات). بصورت غیر مرسوم، این قسمت ها را میتوان تغییر داده و یا حذف نمود.

با نزدیک شدن به پایان دوره صفویه( ۱۷۳۶- ۱۵۰۲)، نواختن گوشه های پیچیده ۱۰، ۱۴ و ۱۶ ضرب متوقف گردیدند. امروزه قطعات در حالت ۶ یا حداکثر ۷ ضرب نواخته م یشوند و بسیاری از ملودی ها و مدها مربوط به مقام ها ترکی و موسیقی عربی میباشند، پس از تهاجم اعراب به ایران، سرزمین های تسخیر کرده را با نام «جهان اسلام » معرفی نمودند و اگر چه اکثر حاکمان عرب فعالیت های مرتبط با موسیقی را ممنوع اعلام کردند، دیگران به موسیقی دانان ایران دستور دادند که قطعاتی را به صورت کتاب تصنیف کنند که به عربی آن را «کتاب موسیقی کبیر یا کتاب اعظم موسیقی می خواندند.

بیش از تاثیرات امپراطوری ساسانی، حضور اعراب دلیل دیگری بر این واقعیت است که ملودی های موسیقی سنتی ترکیه، سوریه، عراق و مصر شامل اسامی مقیا سها و مدهای ایرانی هستند.
اساس موسیقی سنتی بر صوت استوار است و سراینده نقشی اساسی را عهده دار است، او تصمیم میگیرد چه حالتی جهت ابراز مناسب بوده و اینکه چه دستگاهی مرتبط به آن است. در خیلی از موارد، سراینده مسئولیت انتخاب شعری که باید با آواز خوانده شود را نیز برعهده دارد. چنانچه نیاز به یک خواننده داشته باشد، خواننده باید با حداقل یک آلت بادی یا سیمی و حداقل یک نوع آلت ضربی همراهی گردد. البته می توان یک مجموعه از آلات موسیقی را یکجا داشت ولی سراینده اصلی نقش خود را ابقاء نماید.

زمانی لازم بود که نوازندگان خواننده را با نواختن چندین قطعه بصورت تکی همراهی کنند. بصورت سنتی، موسیقی در حال نشسته و در محلهای مزین شده به پشتی و گلیم نواخته می شد و گاهی در این محلها شمع روشن می کردند. گروه نوازندگان و سراینده نوع دستگاه و اینکه کدام گوشه ها اجرا شوند را با توجه به شرایط زمانی و مکانی، مشخص می نمودند.

قبل از حمله اعراب، ملودی ها با نغمه هائی از “اوستا کتاب دینی زرتشت نواخته میشد که با آن حال و هوا همخوانی داشت. واژه «گاه » در زبان پهلوی بمعنای «گاث » (عبادت کننده اوستائی) و
همچنین «زمان »،  حالات «یک گاه، دو گاه، سه گاه چهار گاه، پنج گاه، شش گاه و هفت گاه » جهت بیان داستان ها به کار برده شده است .

اخیرا کشف شده که حالت «راست »جهت بیان داستان هائی در خصوص افراد درستکار و «شکسته » برای بیان داستان ها در باره خطا کاران استفاده می شده اند. هنگامی که اسلام بعنوان مذهب مسلط ایران پذیرفته شد، تصمیم حکمرانان منع کلی موسیقی و بعدها دلسرد کردن مردم از زمزمه ادعیه دین زرتشت در این مدها بود ولی موسیقی سنتی ایرانی به عملکرد خود بعنوان ابزاری روحانی ادامه داده و کمتر بعنوان وسیله تفریح به آن نگاه می شد.

موسیقی سنتی ایرانی، شامل دستگاه ها، نغمه ها، و آوازهایش، از هزاران سال پیش تا امروز سینه به سینه جریان داشته، و آنچه دل نشین تر، ساد ه تر و قابل فهم تر بوده است امروز بیشتردر دسترس است، بخش بزرگی از آسیای میانه، افغانستان، پاکستان، آذربایجان، ارمنستان، ترکیه، و یونان متأثر از این موسیقی است و هرکدام به سهم خود تأثیراتی در شکل گیری آن داشته اند، از موسیقی دانان و نوازندگان ایران باستان «باربد » و «نکیسا » بیش از سایرین شناخته شده اند.

موسیقی امروز ایران از دوره آقا علی اکبر فراهانی (نوازنده تار دوره ناصرالدین شاه) باقی مانده است که توسط شخصی به نام آقا غلامحسین (برادر علی اکبر خان) به دو پسر علی اکبرخان به نام های میرزا حسینقلی و میرزا عبدالله، آموخته شد و آنچه از موسیقی ملی ایران امروزه در دست است، بداهه نوازی این دو استاد می باشد که به نام «ردیف موسیقی » نامیده می شود.
ردیف در واقع مجموعه ای از قطعات ملودیک است که تقریبا با واژه رپرتوار در موسیقی غربی هم معنی است. گردآوری و تدوین ردیف هابه شکل امروزی از اواخر سلسله زند و اوایل سلسله قاجار آغاز شد ه است و در اوایل دوره قاجار سیستم مقامی موسیقی ایرانی تبدیل به سیستم ردیفی شد و جای مقام های چندگانه را هفت دستگاه و پنج آواز گرفت.

از اولین راویان ردیف می توان به خاندان فراهانی یعنی آقا علی اکبر فراهانی – میرزا عبدالله – آقاحسینقلی و… اشاره کرد. ردیف هایی که اکنون موجود ند عبارتند از: ردیف میرزا عبدالله – ردیف آقاحسینقلی – ردیف ابوالحسن صبا – ردیف موسی معروفی – ردیف دوامی – ردیف طاهرزاده – ردیف محمودکریمی – ردیف سعید هرمزی – ردیف مرتضی ن یداوود – و… که هم اکنون ردیف میرزا عبدالله – صبا و دوامی کاربردی بیشتر دارند و در مکاتب درس موسیقی آموزش داده می شوند.

هر دستگاه موسیقی ایرانی، توالی پرده های مختلف موسیقی است که انتخاب آن توالی حس و شور خاصی را به شنونده انتقال میدهد. هر دستگاه از تعداد بسیاری گوشه تشکیل شده است و معمولا بدین شیوه ارائه میشود که از درآمد دستگاه آغاز میکنند، به گوشه اوج یا مخالف دستگاه در میانه ارائه کار می رسند، سپس با فرود به گوشه های پایانی و ارائه تصنیف اجرای خود را پایان می بخشند.

هفت دستگاه ردیف موسیقی سنتی ایرانی عبارت اند از:دستگاه شور دستگاه سه گاه دستگاه چهارگاه دستگاه همایون دستگاه ماهور دستگاه نوا ودستگاه راس تپنج گاه .

آواز:

آواز معمولا قسمتی از دستگاه مورد نظر است که میتوان آنرا دستگاه فرعی نامید. آواز از نظرفواصل با دستگاه مورد نظر یکسان یا شبیه بوده و می تواند شاهد و یا ایست متفاوتی داشته باشد.
به طور مثال آواز دشتی از متعلقات دستگاه شور و از درجه پنجم آن بوده و به عنوان مثال اگر شور sol را در نظر بگیریم، دارای نت شاهد و ایست re می باشد. بدین ترتیب در آواز شور ملودی با حفظ فواصل دستگاه شور روی نت re گردش میکند و در نهایت روی همان نت می ایستد. به طور کلی هر آواز پس از ایست موقت روی ایستخودش، روی ایست دستگاه اصلی (در این جا شور) باز میگردد.

آوازهای متعلق به دستگاه موسیقی ایرانی عبارت اند از:
آواز ابوعطا، متعلق به دستگاه شور (درجه دوم)  – آواز بیات ترک (بیات زند) ، متعلق به دستگاه شور،(درجه سوم) آواز افشاری، متعلق به دستگاه شور، (درجه چهارم) -آواز دشتی، متعلق به دستگاه شور، (درجه پنجم) آواز بیات اصفهان، متعلق به دستگاه همایون،(درجه چهارم)

انواع سازها:

دمام :


یکی از مشهورترین آلات موسیقی در جنوب کشور، خصوصا بوشهر است. دمام بصورتی استوانه شکل است که دو طرف آن با پوست مسدود شده و با تسمه و طناب آن را سفت و محکم می بندند. موقعی که آن را برروی زمین بصورت محکم و ثابت می گذارند، می توانند با دو دست هم آن را بنوازند. بعضی مواقع آن را از گردن آویزان کرده و شروع به نواختن می کنند.
با اینکه دمام فقط مخصوص ایران است؛ اما شما می توانید آن را در هند، بعضی از کشورهای عربی و آفریقایی پیدا کنید.

دف :


دف، که در اکثر نقاشی های مینیاتوری، ترسیم شده است ، بنظر خیلی ساده می رسد؛ اما قابلیت به صدا درآوردن ریتمها و آهنگهای مشکل را دارد ،در موقع نواختن صدای آن بخوبی شنیده می شود و با حلقه های کوچک فلزی که داخل آن تعبیه شده تزئین می شود و صفحه چرمی آن را از پوست بز تهیه می کنند.

بربط:


که جد عودهای اروپایی است و عود نیز نامیده می شود گردنی کوتاه و کج با دو ردیف پنج زه ای دارد که با استفاده ازبال نواخته می شود.

دو طبل:

که از دو طبل بزرگ و کوچک ساخته شده است نوعی ساز جنگی است که به گردن اسب آویخته شده و برای بحرکت درآوردن و شور و هیجان جنگجویان نواخته می شده است. این ساز مرکب از دو کاسه فلزی که پوست به روی آنها محکم بسته شده، و بوسیله دو قطعه چرم به همدیگر متصل می شوند. طبل بزرگتر صدای بم تری از طبل کوچکتر دارد. دوطبل تقریبا شباهت به طبل هندی دارد و با انگشتان نواخته می شود.

دوتار

دوتار، با گردنی دراز ، از خانواده عود است، می توان در آسیای مرکزی، خاورمیانه، و شمال شرقی چین پیدا کرد. جد این ساز به احتمال زیاد، تنبور خراسانی، است که شکل آن در کتاب الموسیقی الخبر در قرن دهم شرح داده شده است، دوتار در نواحی شمال و شرق استان خراسان، بخصوص در بین ترکمانان گرگان و گنبد رایج است. قسمت گلابی شکل آن را از چوب درخت شاه توت و قسمت گردن آن را از چوب زردآلو یا درخت گردو تهیه می کنند.
در قدیم زه های آن را از روده حیوانات تهیه می کردند، ولی امروزه آن را از نایلون یا سیم های فولادی تهیه می کنند که هم بهتر مقاومت می کند و هم ارزان تر است تکنیک نواختن دوتار مرکب است از کشیدن تارها بدون استفاده از مضراب و بدنبال آن حرکات نزولی و صعودی که تقریبا تمام انگشتان را درگیر نواختن می کند.

دهل: 

از سازهای معروفی است که بصورتی گسترده در مراسم شادی در کردستان بکار می رود، همچنین می توان آن را در نقاط مختلف ایران و جهان پیدا کرد. دهل و سرنا با همدیگر و در رقصهای گروهی نواخته می شوند. صدایی بسیار بلند و قابل توجه دارد. بصورتی استوانه شکل از چوب تهیه شده است و دو طرف آن را پوست کشیده اند. دهل را بوسیله چوبی که مثل عصا است در دست راست و چوبی باریک در دست چپ می نوازند.

فلوت:


فلوت یا نی تنها سازهای بادی چوبی هستند که فاقد زبانه اند. نفس اجرا کننده از سوراخ کوچکی که در کنار لوله نزدیک به سر آن تعبیه شده وارد لوله میشود. باز و بسته شدن سوراخها در فلوتهای امروزی توسط کلید صورت میگیرد. با آنکه فلوت از دسته “سازهای بادی-چوبی” شمرده میشود ، اما امروزه فلوت را از نقره نیز میسازند یا فقط بر روی ساز روکش نقره ای میکشند.

قیچک:

ویولون یا کمانچه ای قوسی شکل و سازی است محلی و بیشتر در نواحی جنوبی کشور از آن استفاده میشود. دو سوراخ بزرگ در قسمت بالائی، قیچک در نزدیکی محلی که انگشتان قرار می گیرند و یکی در قسمت پائین قرار دارد؛ که بوسیله پوست روی آن پوشیده شده است.

تار:

دارای نشانه هایی از ویژگیهای اصیل و سنتی و قومی ایران و از کامل ترین سازهای زهی ایرانی است که در اواخر قرن نوزدهم میلادی در مصر مورد استفاده بوده ، برخی آن را منسوب به فارابی دانسته اند. تار به شکل امروزی سابقه طولانی ندارد، تا چند دهه پیش، تار با پنج سیم نواخته می شد، اما بعدها سیم ششمی نیز بدان اضافه شده است .
تار با مضرابی متشکل از کی تیغه فلزی (از جنس فلز برنج) آمیخته با موم نواخته می شود و از لحاظ صدا دهی از انواع کامل آلات موسیقی ایرانی است. تار در ارکستر از وظیفه اجرای ملودی تا پشتیبانی سازها به خوبی برمی آید، به خصوص که انواع تار با سیم های بم را می توان به کار گرفت.

سه تار:

ساز ملی موسیقی ایران است. این ساز در ابتدا سه سیم بیشتر نداشت. از این رو آن را سه تا، ستو، ستویه و ستاه نیز نامیده اند، اما در اوایل عهد قاجار، توسط عارفی به نام مشتاق علیشاه، سیم چهارمی نیز بدان اضافه گشت. سه تار سازی است از خانواده سازهای زهی که همواره به عنوان ساز دوم یا سوم موسیقیدانان ایرانی جایگاه خود را حفظ کرده است.
سه تار از جنس چوب، با کاسه ای گلابی شکل و نیم کره ای، و دسته ای نازک تر از دسته تار و دارای چهار سیم می باشد و با ناخن انگشت اشاره نواخته می شود.

سنتور:

سازی است به شکل ذوزنقه متساوی الساقین، که از چوب و فلز ساخته شده است، بر سطح فوقانی سنتور هفتاد و دو سیم کشیده شده که دو سر سیم ها به وجوه جانبی متصل می شوند.
سنتور با دو قطعه چوبی نازک و بلند بنام مضراب نواخته می شود و هر چهار سیم از روی کی پایه به نام خرک عبور می نماید.

تمبک:

از سازهای کوبه ای پوستی است که دارای بدنه ای از جنس چوب یا فلز یا سفال توخالی ست که بر دهانه فراخ آن پوست کشیده میشود و با انگشتان دو دست می نوازند.

تنبور:


تنبور با تاریخچه ای حدود ۱۵۰۰ سال قبل از میلاد، در ادوار مختلف تاریخی به چشم می خورد و از رایج ترین سازهای مضرابی است. تنبور زمانی در انواع کاسه های گلابی شکل در ایران و سوریه ساخته می شد و سپس از طریق تر یکه و یونان به غرب راه یافت و کاسه بیضی شکل آن در مصر رواج یافت. امروزه، تنبور سازی است محلی، با دسته ای بلندتر و کاسه ای بزرگ تر و منحنی تر از سه تار و دارای سه سیم و چهارده پرده، که با پنجه نواخته می شود و خاصه در مجلس دراویش کردستان و کرمانشاهان برای اجری موسیقی مذهبی به کار می رود.

سلانه:

سلانه ساز زهی جدیدی است که در سال های اخیر سیامک افشاری با همکاری حسین علیزاده ساخته است . سازی است از خانواده تنبور با دسته بلند که بر اساس تصاویر تاریخی بازمانده از ایران باستان دارای سه سیم و سه گوشی بوده است که از طریق اضافه کردن سیم های اصلی می توان به صداهای بم تری دست یافت . کوشش های حسین علیزاده برای بازسازی و احیای این ساز باستانی و کاوش هایش در گوشه های فراموش شده موسیقی ایرانی به تهیه آلبومی به نام سلانه منجر شد . این آلبوم شامل بداهه نوازی های علیزاده با این ساز در دستگاه های بیات اصفهان – سه گاه – ماهور و افشاری است . سلانه متشکل از ۱۲ سیم است که ۶ سیم جهت انگش ت گذاری و ۶ سیم به منظور طنین صدا است . این ساز ترکیبی از بربط و سه تار است و به گفته سازنده چون سلانه سلانه وارد موسیقی شده نام سلانه را به خود گرفته است.

کمانچه:

کمانچه سازی است محلی و کلاسیک که سابقه آن به تاریخ کهن ایران زمین برمی گردد. کمانچه کلا از چوب تهیه شده و قسمتی از آن قوسی شکل است که با پوست گوسفند پوشیده شده است . گردنی استوانه ای شکل و دارای چهار سیم یا رشته است.

موسیقی ودرمان بیماریها :

تاریخچه استفاده از موسیقی به عنوان روشی برای درمان به زمان ارسطو و افلاطون باز میگردد، از آن زمان اصوات و آهنگها برای درمان بیماریهای مختلف بکار رفته است. اما فکر رسمی استفاده از موسیقی برای درمان مصدومین بعد از جنگ جهانی اول آغاز شد ، هر چند استفاده از این روش درمانی با مشکلاتی همراه بود، با قدمهایی که برداشته شد، بتدریج این شاخه درمانی تکامل یافت بطوری که در سال ۱۹۴۴ اولین برنامه آموزش موسیقی درمانی در جهان در دانشگاه میشیگان آغاز شد ودر سال ۱۹۵۰ انجمن موسیقی درمانی آغاز به کار کرد. در سال ۱۹۷۱ انجمن موسیقی درمانی آمریکا یا AAMT آغاز به کار کرد. در سال ۱۹۸۵ فدراسیون جهانی موسیقی درمانی در سطح بین المللی به ثبت رسید. انجمن موسیقی درمانی ایران نیز با اهداف بالا بردن سطح آگاهی افراد از فرآیند موسیقی درمانی و فواید آن و بالا بردن امکانات تخصصی برای استفاده از این شیوه درمانی فعالیت خود را آغاز کرده است.

روشهای موسیقی درمانی:

در موسیقی درمانی دو روش اساسی وجود دارد: روش فعال و روش غیر فعال ، روش غیر فعال شامل شنیدن موسیقی است که بیمار با گوش دادن به موسیقی مورد درمان قرار م یگیرد. در این روش بیشترین تأثیر عملکرد در جهت برانگیختن و تأثیر واکنشهای عاطفی و ذهنی است.

در روش موسیقی درمانی فعال که نواختن ، خواندن و انجام حرکات موزون اساس کار است ، بیماران به اشکال مختلف عاطفی ، ذهنی ، جسمی و حرکتی تحریک و برانگیخته می شوند، برنامه ها و روشهای درمانی متنوع و متناسب با نیاز افراد تنظیم و تدارک می شود.

موسیقی درمانگر کیست؟

انجام و ارائه روش درمانی توسط هر فردی جایز نیست. موسیقی درمانگرها افرادی متخصص هستند که در زمینه های مختلف موسیقی و شاخه های درمانی ، آموزش دیده اند و با اساس بیماریها ، درمانهای مختلف آنها ، روانشناسی موسیقی و … آشنا بوده و شایستگی فردی و تخصصی لازم را در این زمینه دارا هستند.

در موسیقی درمانی از چه نوع موسیقی استفاده میشود؟

تأثیر موسیقی های مختلف بر ذهن و سلامت انسان متفاوت است، برخی از انواع موسیقی نه تنها نقش بهبود دهنده ندارند، بلکه برای کارکرد های مختلف مغز و روح انسان نیز مضر به شمار می روند و در صورت تداوم به گوش دادن یا نواختن آنها مشکلاتی را برای فرد بوجود خواهند آورد. در فرآیند درمان از انواعی از موسیقی استفاده می شود که آرامش و نشاط ذهنی را به همراه دارند و باعث تجدید قوا و بهبودعملکرد مغز می شوند، این دسته از موسیق یها با ایجاد تأثیرات مختلف از جمله تقویت اراده و روحیه بیماران فرآیند درمان را سرعت می بخشند.

چه نوع بیماریهایی با موسیقی درمانی درمان می شوند؟

بطور کلی عمدتا بیماریهایی که به نحوی با مسائل روانی در ارتباط هستند یا حالات روانی می تواند نقش مؤثری در بهبود آنها داشته باشند، به موسیقی درمانی پاسخ مثبت داده اند، همچنین بیماریهای جسمی که منشأ روانی دارند با این روش بهبود پیدا میکنند. بخشی از زندگی روزانه خود را به شنیدن موسیقی اختصاص دهید.

اشتراک گذاری

پاسخی بگذارید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *