حقوق در بستر اجتماع ۱

اساس سخن در این گفتار دو واژۀ پر معنا و مهم است که علی‏ الظاهر، مفاهیم متعدد آن دو برای همگان واضح و روشن می‏باشد، ولی به ‏نظر می‏رسد، چنانچه دانسته‏ های فردی را در این مورد خاص به‏ صورت منظم و جامع‏ تری مورد بررسی قرار داده و دسته‏ بندی کنیم، بهرۀ بیشتری از دریافت‏های شخصی، نصیبمان خواهد شد.

در هر صورت بهتر است تعریف ساده‏ای از واژۀ “حقوق” به‏ دست دهیم.

معمولاً هنگامیکه واژۀ “حقوق” بر زبان جاری می‏شود، عدۀ زیادی از مردم توجهشان به مسائل مالی جلب می‏شود و آن‏را به‏ معنای مواجب ماهیانه به‏ کار می‏گیرند، که البته پر بیراه هم نیست و در خیلی موارد می‏توان مفاهیم مالی را از آن به ‏دست آورد، مثلاً هنگامی‏که از حقوق گمرکی و حقوق دیوانی و نظایر آن صحبت می‏کنیم، همین مفهوم را در نظر داریم ولی ما در این گفتار این شق از قضیه را در نظر نداریم بلکه منظور ما از حقوق، “مجموعۀ مقررات، قواعد و اصولی است که روابط و مناسبات مختلف بین اجتماعات و افراد و آحاد مردم را به نحو متقابل تنظیم می‏کند.” لازم به ذکر است که این تعریف ساده، قابل نقد و بررسی است ولی فعلاً از این مسئله می‏گذریم.  از طرف دیگر می‏دانیم واژۀ “حقوق” از نظر دستوری جمع کلمۀ “حق” است که می‏بایستی در این حالت نیز به بار معنائی آن توجه کنیم. منظور ما از حق توانائی و امتیازی است که هر فرد در جامعه و در مقابل دیگران دارا می‏باشد و همچنین گفته شده است “حق، سلطه و اختیاری است که حقوق هر کشور به ‏منظور حفظ منافع اشخاص به آنها می‏دهد” . در برابر هر حق، تکلیفی مقرر شده ‏است، گاهی این تکلیف ناظر به اجرای موضوع حق است و شخص، باید کاری را که صاحب حق می‏خواهد، انجام دهد ولی پاره‏ ای موارد، تکلیفی که در برابر حق ایجاد شده، در احترام به آن و خودداری از تجاوز به حق خلاصه می‏شود.

هر جند حقوق دارای ابعاد مختلفی است و به اعتبار مبنا و هدف و منابع آن به‏ صور مختلف انعکاس پیدا می‏کند ولی به‏ نظر می‏رسد که حقوق، به‏ طور کلی دارای رسالت خاصی است که توجه به آن می‏تواند درک ما را از ماهیت وجودی آن بیشتر کند. برای توجیه این مطلب، مجبور به ذکر مقدمه‏ ای هستیم.

در قرآن مجید، آیاتی که در باب خلقت انسان نازل شده ‏است، گر چه تمثیل‏ گونه و اسطوره‏ وار بیان گردیده ولی حقایق بسیاری را بر ما روشن می‏سازد. شما بارها و بارها آیۀ سی‏ام از سورۀ بقره را شنیده و تفاسیر گوناگون آنرا می‏دانید، خداوند می‏فرماید:

“و چون پروردگار تو به فرشتگان فرمود: من در زمین از جانب خود خلیفه ‏ای خواهم گماشت، عرض کردند، آیا در زمین موجودی را به سرپرستی می‏گماری که در آن به فساد و تباهی بپردازد و خونریزی به‏ راه بیاندازد؟ و حال آنکه ما پاکی مطلق ذات اقدست را شکر می‏گوئیم و تقدیس می‏کنیم، خداوند فرمود: همانا من دانای چیزهائی هستم که شما نمی‏دانید.”

دو نکتۀ برجسته در آیۀ فوق‏ الذکر به‏ چشم می‏خورد،  اول، اعتراض فرشتگان و بازگو کردن این حقیقت که انسانی که قرار است به ‏عنوان خلیفه‏ الله در زمین مستقر شود، مبادرت به فساد و خونریزی خواهد کرد و این چیزی است که هیچکس نمی‏تواند منکر آن باشد و دوم، پاسخ خداوند که فرمود، من چیزی می‏دانم که شما نمی‏دانید.

حال چنانچه رسالت حقوق را بر اساس دو مورد فوق مورد سنجش قراردهیم، موضوع بهتر برایمان روشن خواهد شد. به‏ نظر می‏رسد رسالت حقوق از یک طرف، جلوگیری از تحقق پیش‏ بینی فرشتگان است، چون رعایت الزامات حقوقی، موجب خواهد‏شد، فساد و خونریزی از روی زمین رخت بربندد و از طرف دیگر با حذف فساد و خونریزی، چهرۀ واقعی انسان آنچنان که شایستۀ اوست، جلوه ‏گر خواهد شد و این همان چیزی است که فرشتگان از آن بی‏خبرند و نتیجتاً انسان لیاقت برخورداری از صفت “خلیفه ‏الهی” را خواهد داشت. البته این عمل، زمانی به ‏وقوع خواهد پیوست که جنبۀ اخلاقی حقوق بر جنبۀ انتظامی آن تسلط داشته و آدمیان نیز ضمن رعایت مقررات حقوقی، ملتزم به انجام جنبه‏ های اخلاقی قضایا باشند.

برای‏ اینکه بحث ما صرفاً جنبۀ تئوریک نداشته باشد، اینک یک نمونه از اینگونه قوانین را ارائه می‏کنیم که به‏ عنوان یک یادگاری و همچنین یک تعهد و التزام به رعایت مفاد آن بین ما باقی بماند. در قانون مدنی و در مبحث نکاح، ماده قانونی وجود دارد که شاید بتوان آنرا احسن‏ المواد خواند و آن مادۀ ۱۱۰۳ قانون مدنی است که مقرر می‏دارد:

“زن و شوهر مکلف به حسن معاشرت با یکدیگرند”

این ماده، عمیقاً ریشه در اخلاق دارد و از رهنمودهای مذهبی ما نشأت گرفته‏ است. در سورۀ روم، آیۀ بیست و یکم آمده ‏است :

” و از نشانه‏ های قدرت خداوند، اینست که همسرانی از جنس خودتان برای شما خلق فرمود، تا در جوار آنها احساس آرامش کنید و در بین شما دوستی و الفت و مهربانی ایجاد فرمود، در همۀ اینها نشانه‏ هائی از قدرت و حکمت الهی برای اهل تفکر نهفته است “

از مفاد این آیه بوی خوش وحدت به‏ مشام جان می‏رسد و رابطۀ بی‏واسطۀ زن و مرد در کنار یکدیگر، آنرا تجربه خواهند کرد ولی مهمترین موضوع، دوستی و الفت و مهربانی است که خداوند به زوجین هدیه فرموده است و حفظ این هدیۀ الهی فقط در سایۀ حسن معاشرت امکان‏پذیر است.

خداوند متعال در آیۀ نوزدهم سورۀ نساء، خطاب به مردان می‏فرماید:

“با زنان به حسن معاشرت رفتار کنید”

و این کلام پیامبر است که فرمود:

“نیک‏ رفتاری و نیکو شوهرداری زن در حکم جهاد است”

همانطور که همگان اطلاع دارند، در اسلام حکم جهاد، فقط اختصاص به‏ مردان دارد و زنان از این امر مستثنی هستند و اینک توجه کنید، پیامبر اسلام چگونه ارزش کردار و رفتار زن در خانه و خانواده را بالا برده و در ردیف جهاد مردان قرار داده‏ اند و حال آنکه تعلیمات و تبلیغات دنیای غرب، عمل و کارکرد زنان در خانواده را در حد یک کارگر معمولی پائین آورده و حتی برای ایشان دستمزد می‏طلبند و وای بر ما که کورکورانه به‏ دنبال تجدد و نوگرائی، در دام اینگونه تبلیغات گرفتار آمده‏ ایم که فرمود:

“و آیات مرا به بهای ناچیز نفروشید”

بـه ‏طـوریـکـه مـلاحظـه فـرمـودیـد، پیـام اصــلی مـاده قـانـونـی فـوق‏ الـذکـر ” حسن‏ معاشرت “ اسـت و بـه تـحقیـق، استحـکـام بنیـان خـانـواده مبتنـی بـر حسن‏ معاشرت زن و شوهر است.

تصمیم بر این بود که در بارۀ حسن معاشرت صحبت کرده و تعریفی از آن به ‏دست دهم ولی متوجه شدم که بهیچوجه این عبارت نیاز به توضیح و تشریح ندارد، چون می‏بایستی مفهوم این عبارت را احساس کرد و عملاً آنرا به‏ کاربست و اکثراً نیز مفهوم آنرا دریافت کرده و به آن عمل می‏کنند. به‏ طور مثال رفتار و کردار افراد در جلسات و میهمانی‏های دوستانه، خود نمونۀ بارز حسن معاشرت است.

حتماً توجه کرده‏ اید، هنگامی‏که دوستان و آشنایان، با یکدیگر روبرو می‏شوند، چگونه یکدیگر را در آغوش گرفته و با کلماتی زیبا و دلنشین به یکدیگر خوشامد می‏گویند، این حالت، همانست که قانون مورد بحث، آنرا تجویز می‏کند. یعنی زن و شوهر و بطور کلی افراد خانواده می‏بایستی محیطی نظیر آن محافل دوستانه، در خانه و کاشانۀ خود ایجاد کنند و مسرت و خوشحالی همیشگی را بر محیط صمیمی و دوست‏ داشتنی خانواده حکمفرما سازند و این از تکالیف زن و شوهر، هردو با هم است و حقوق، اساساً در پی ایجاد یک چنین محیطی در اجتمـاع می‏بـاشـد و تمـام قـواعـد و قـوانیـن و اصـول آن، ریشـه در ایـن عبـارت “حسن‏ معاشرت” دارد. حسن معاشرت هدیه‏ ای است الهی، نظیر یک گل سرخ که ما به دیگران هدیه می‏دهیم، لزومی ندارد که به چند و چون گل سرخ بپردازیم به ‏قول سهراب سپهری:

کار ما نیست شناسائی راز گل سرخ

کار ما شاید اینست

که در افسون گل سرخ شناور باشیم