صوت الهی همواره در کائنات طنین‏ انداز است. این طنین مقدس، هیچگاه پنهان نیست. اما چرا ما انسانها به طور عادی از درک این طنین جاودانه ناتوانیم؟ کائنات آکنده از اصواتی است که ما به کمک آنها می‏توانیم به درک حقیقت خود نائل شویم. در آیین یوگا این اصوات را «مانترا» می‏نامند. مانترا اصواتی است که تکرار آن طنین ویژه‏ ای ایجاد می‏کند. این طنین کلام نیست ولی از ترکیب حروف به دست می‏آید. با تکرار کردن هر مانترا صدایی زنگ مانند حاصل می‏شود که صوت اصلی آن مانترا است. هنگامی که مانترا را بر زبان جاری می‏کنیم، طنین آن را نمی‌شنویم ولی با تکرار دسته جمعی مانترا طنین ویژه‏ ای ایجاد می‏شود. در آیین یوگا این پدیده را در اصطلاح، زنده کردن مانترا یا دریافت کردن انرژی آن می‏نامند.

وقتی بارها و بارها طنین این زنگ را در گوش خود بشنویم، انرژی نهفته در مانترا در وجود ما شروع به فعالیت می‏کند که این امر با پیدایش تغییرات فیزیکی ملموس و نیز با پیدایش تغییرات ادراکی در ما همراه خواهد بود. به‏ عنوان مثال ممکن است فشار خون، بالا رود و بدن، گرم یا دچار احساس سوزش شود. همۀ این تغییرات، ناشی از حرکت ویژۀ انرژی مانترا در بدن است.

این اصوات مقدس با صحبتهای عادی ما در زندگی روزمره شباهتی ندارند. گفت و گوهای روزمرۀ انسانها برای درک منظور یکدیگر طراحی شده ‏اند. برای درک بهتر این مطلب مثالی می‏آوریم که خوانندۀ فارسی زبان با آن آشناتر است. مثلاً واژۀ «الله» در زبان عربی را در نظر بگیرید. در زبان فارسی این کلمه را ترجمه می‏کنیم و می‏گوییم «الله» یعنی خدا. اما تکرار ترجمۀ فارسی این ذکر اثرات مورد بحث در بالا را ندارد و ما را در درک حقیقت وجودی خود یاری نمی‏کند. در ترکیب حروف کلمۀ «الله» انرژی ویژه‏ای نهفته است که می‏بایست آن را دریافت کرد. برای دریافت انرژی موجود در ترکیب این حروف باید واژۀ «الله» را عیناً همانگونه که هست بدون وقفه و پشت سر هم تکرار کرد.

انسانهای باستانی به رمز نهفته در ترکیب این حروف پر انرژی پی برده بودند.

سطوح سه گانۀ صوت

در آیین یوگا صوت را در سه بخش به شرح زیر تقسیم می‏کنند:

سطح اول: سکوت مطلق است

و قابل شنیدن نیست. درسکوت مطلق، امواج صوت کائناتی به صورت بی وقفه و پایان ناپذیر حضور و ادامه دارد. این بخش از صوت را تنها قدیسان و آنان که به عالی‏ترین درجۀ اخلاص دست یافته‏ اند، درک می‏کنند و سایر انسانها از شنیدن آن عاجزند.

سطح دوم: امواج صوتی

به صورت صداهایی است که مثلاً کودکان از حنجرۀ خود تولید می‏کنند. یعنی صدایی در ظاهر بی‌مفهوم، اما معنی‏ دار که در قالب کلام نیست. مفهوم این صداها را تنها قدیسان و مخلوقاتی که کلام ندارند دریافت می‏کنند. در این سطح نیز انسانهای عادی از درک این اصوات عاجزند. اما مخلوقاتی که خود زبان گویا ندارند مانند دریاها، کوهها و پرندگان این صوت را دریافت می‏کنند. آنها این صوت را دریافت می‏کنند و می‏توانند آن را بازتاب دهند. این صوت تنها یک آوا است.

سطح سوم: در یوگا شبدا نامیده می‏شود

در این سطح است که کلام به وجود می‏آید. کلام عبارت است از ترکیب چند صوت. وقتی صوت، در قالب کلام در می‏آید، معنا و مفهوم پیدا می‏کند. اینجا است که انسانهای عادی نیز می‏توانند هر یک، به زبان خود آن را درک کنند که این اصوات در کنار هم چه مفهومی را مطرح می‏کنند. مانترا در این سطح قرار می‏گیرد. مانترا از ترکیب حروفی به دست می‏آید که معنای کلامی ندارند ولی مانند بسته‏ های انرژی هستند که در شرایط ویژه، انرژی آنها باز می‏شود.

سطح بندی انرژی مانترا

مانترا نیز بنا به سطح انرژی خود در سه بخش تقسیم‌بندی می‏شود. در ادامه به گونه‏ ای مختصر، ذکرها را از لحاظ انرژی در سه سطح قوی، متوسط و ضعیف مورد بررسی قرار می‏دهیم.

مانتراهای قوی

این مانتراها انرژی را خیلی سریع و با ولتاژ بالا تولید می‏کنند، به گونه‏ ای که ممکن است تحمل آن برای انسان دشوار باشد. تنها کسانی می‏توانند این انرژی را تحمل کنند که از لحاظ جسمی و روانی آمادگی کامل داشته باشند. منظور از آمادگی کامل این است که جسم و تعادل روان بر اثر آزاد شدن انرژی با ولتاژ بالا صدمه نبیند. پیش از بیان چنین مانتراهایی باید آمادگی کامل داشته باشیم. به همین دلیل پاتانجلی بنیانگذار مکتب یوگای هشت‌گانه در ابتدا بر ضرورتهای مراحل یاما و نیاما تأکید می‏کند. با کسب موفقیت در این دو مرحله، تعادل ذهنی در حد مطلوب ایجاد خواهد شد. وی در مراحل بعدی آسانا (حرکات بدنی) و پرانایاما (تمرینهای تنفسی) را مطرح می‏کند تا جسم و ارتباط آن با روان تقویت و روان آدمی نیرومند شود. مرحلۀ پنجم پراتیاهارا است که به سیر باطنی می‏پردازد. در مرحلۀ ششم به تمرکز (دارانا) می‏رسیم. در مرحلۀ تمرکز است که نقش و اهمیت مانترا مطرح می‏شود. پس از پشت سر گذاشتن تمام مراحل قبلی توان تحمل این تغییرات در بدن ایجاد خواهد شد. بعد از آسانا و پرانایاما معمولاً مانترایی با انرژی متوسط را شروع می‏کنند. تأثیر مانتراهای قوی، آنی است و به ‏صورت فوری مشخص می‏شود.

مانتراهای متوسط

این مانتراها انرژیِ با ولتاژ بالا تولید نمی‏کنند، ولی در عین حال توان ایجاد تغییرات جسمی و ادراکی را دارند اما این تغییرات چندان واضح و ملموس نیست. تأثیر این نوع مانترا به تدریج و بر اثر گذشت زمان آشکار می‏شود.

مانتراهای ضعیف

این مانتراها ذکرهایی بسیار پر حرارت و داغ نیستند و تنها در حفظ آرامش و اتصال معنوی به اصل وجودی خود و حفظ مسیر و پایداری در راهی که انتخاب کرده ایم مؤثرند. از آن می‏توان برای رسیدن به آرامش ذهنی و تعادل درونی در زندگی روزمره استفاده کرد.

کلام پایانی

اگر اثر مانترا را (به هر زبانی که باشد) خالص بخواهیم می‏بایست بدون در نظر گرفتن معنا و مفهوم، آن را تکرار کنیم تا تحت تأثیرِ تلقینیِ معنای آن قرار نگیریم. هنگامی که معنی مانترا تلقین شود، اثر حاصل، مربوط به مانترا نیست بلکه ناشی از تلقین است. بعد از دریافت اثر مانترا می‏توانیم معنی آن را با اثری که گرفته ‏ایم مطابقت دهیم.

گاه ممکن است مانترا را از راه شاکتی‏پات دریافت کنیم. در این صورت در واقع انرژی مانترا به وسیله فرد نیرومندی باز شده و به صورت حاضر و آماده در اختیار ما قرار می‏گیرد. مانند لقمه‏ ای که در دهان مادر جویده شده و به کودک خردسال خورانده می‏شود. در غیر این صورت ما خود باید آنقدر ذکر را تکرار کنیم تا انرژی نهفته در درون، آزاد و فعال شود و امواج حاصل از این فعالیت نقطۀ آگاهی را در وجود ما به حرکت درآورد.

ذهن هر فرد ممکن است به مانترای خاصی پاسخ دهد و به کمک آن وصل شود. هر جا رودخانه ای هست، نهایتاً به سوی دریا می‏رود. حتی جویبارها نیز در نهایت به دریا می‏ریزند. ولی ناگهان نمی‏توان به دریا وصل شد.

گاه ممکن است ما تاب تحمل انرژی آزاد شدۀ مانترا را نداشته باشیم. دراین صورت ممکن است بر اثر تکرار ذکر حالتهای آزاردهنده ای را تجربه کنیم. در این مواقع توصیه می‏شود که مانترا را رها کنیم. چرا که انرژی آزاد شده از مانترا برای بدن قابل تحمل نیست. می‏بایست ابتدا بدن خود را قوی‌تر و برای پذیرش تغییرات انرژی آماده کنیم.